niet bloeien zonder ruimte. Veel dichters hebben gesproken over het scheppen van ruimte waarin de ander zichzelf kan zijn. In het boeddhisme staat het begrip metta voor liefde of ruimte.8 Die schoonheidservaring vraagt dus om ruimte voor de natuur, maar ook om ruimte voor onszelf. Pas als we geïndividualiseerd zijn, kunnen we in vrijheid kiezen voor de relaties die we willen in plaats van vast te zitten in familie en sociale klasse. Pas als we min of meer autonoom zijn van de natuur, kunnen we volledig openstaan voor haar schoonheid. Een punt waarop de schoonheid van de natuur wezenlijk anders is dan die van menselijke artefacten zit in het sublieme. Dan bedoel ik niet de triviale betekenis waarin het woord tegenwoordig wordt gebruikt, maar de betekenis zoals gehanteerd door Burke en Kant. Burke legde de nadruk op de vreeswekkende natuurkrachten, maar gebruikt het begrip ook bij de beschrijving van de bestorming van de Bastille die hij veroordeelde: het sublieme leidt bij hem tot gevoelens van ontzetting. Kant had het over twee sublieme ervaringen: de mathematische en de dynamische. Bij de eerste gaat het om een ervaring als de oneindigheid van het heelal. Bij de tweede om de krachten in de natuur, zoals een storm, zolang ze imponeren maar nog niet bedreigend zijn. Voor Kant lag het accent meer op de menselijke ervaring dan op de fysieke karakteristieken. In mijn optiek mist Kant als hij schrijft over het sublieme misschien de meest sublieme ervaring: die van het leven zelf. De sublieme ervaring van de vitaliteit en massaliteit van het leven overtreft naar mijn overtuiging die van het mathematische en het dynamische. Uit het voorgaande komt het beeld naar voren dat er individuele en culturele verschillen in smaak zijn, maar dat er ook een stevige gemeenschappelijke evolutionaire basis is. De vraag is of die esthetische gevoeligheid, net als taalvermogen, een potentie is die zich alleen ontwikkelt als er op een bepaalde leeftijd bepaalde prikkels zijn. Zou je net als bij een taal een gevoelige periode hebben om de schoonheid van de natuur te leren waarderen? In het derde deel van dit boek komt dit thema terug. 8 Met dank aan Matthijs Schouten. 64 65 Pagina 33
Pagina 35Scoor meer met een e-commerce shop in uw kranten. Velen gingen u voor en publiceerden vakbladen online.
546 Lees publicatie 216Home